Đorđo Koli, Rođenje filozofije, Gradac, Čačak, 2022.
Izvorište filozofije i njeno rođenje na tlu Evrope pripada Grcima. Celokupna zapadna civilizacija duguje Grcima humanističku sliku stvarnosti koja je prevladavajuća hiljadama godina. Ako danas govorimo o filozofiji još uvek govorimo o grčkoj filozofiji budući da su temeljna pitanja kojima se filozofija još uvek bavi u osnovi ostala nepromenjena. Otoci mediteranskih obala otvorili su nepregledni horizont trajne metafizičke dubine.
U uvodnom delu seminara o Heraklitu Eugen Fink zagovara tezu da su Grci za nas strašan izazov. U njihovoj kulturi previše je slojeva, naslaga i dubina pa se oni još i danas pred nama pojavljuju kao nadirući izazov i zagonetka. Pitanje izvora i rođenja filozofije u mističnoj ekstazi susreta stvarnosti i mita otvara italijanski filozof Đorđo Koli (1917-1979) u knjizi Rođenje filozofije koja se nedavno pojavila na našem jeziku u izdanju čačanske izdavačke kuće Gradac.
Đorđo Koli pripada grupi najuglednijih italijanskih filozofa i prevoditelja. Na svoj jezik preveo je kapitalna dela filozofa kao što su Aristotel, Imanuel Kant, Artur Šopenhauer i Fridrih Niče. Kritičko izdanje Ničeovih dela objavio je sa Masimom Montinarijem, postavljajući pritom temelj svih budućih istraživanja Ničeovog dela. Autor je brojnih priručnika iz antičke filozofije, tekstova i naučnih radova, a ostao je upamćen i kao dugogodišnji profesor filozofije na Univerzitetu u Pizi.
Lavirint i zagonetka
U kratkoj studiji Rođenje filozofije Koli nastoji da pokaže, tragom reinterpretacije Ničeove misli o sukobu apolonskog i dionisijskog principa, da je izvorište grčke filozofije, time i mudrosti, oličeno u saznanju kao mističnoj viziji očišćenja. Za razliku od Ničea koji potencira antitetičnost dva mitska kulta, Koli ističe da je apolonski kult blisko povezan sa dionisijskim i da je celokupna mudrost rođena u okrilju Apolona i proročišta u Delfima u kome se izvorno manifestuje ,,pozvanost Grka za saznanje’’. Apolon nije, prema Koliju, oličenje dekadencije duha, nego naprotiv on vidi kroz prodorno oko koje ,,razvezuje čvorove, razotkriva neznano, određuje neizvesno’’.
U osnovi oba kulta nalazi se želja za saznanjem koja je oličena u mahnitosti i zagonetnosti čovekove egzistencije. Koli ističe mitsku simboličnost kao najdublju potragu za spoznajom, navodeći primere iz grčke mitologije. Lavirint kao simbol ima dvostruko značenje; sa jedne strane može biti oličenje umetnosti i lepote, a sa druge umeće duha, sposobnost uma da se probije kroz mračninu i zadobije smisao. Lavirint je, dakle, primordijalna pojava, arhetip i metafizički simbol. Luk i lira, par simbola koje vezujemo uz Apolona, postaju simbolični znaci sveta koji se nalazi u neprekidnom previranju i protivrečnostima. Zagonetna skrivenost značenja, prisutna kod Heraklita, Pitagore ili Empedokla, nalazi se na izvorištu filozofije. Zagonetka je, pored mahnitosti, rodila filozofiju.
Teorija otkrivanja uma
Prelaz iz mitske simboličke vizije stvarnosti ka logosu događa se sa dijalektikom koja je, prema Koliju, jedan od vrhunskih i najizvornijih fenomena grčke kulture. Dijalektika se rađa u agonizmu, raspravljačkom duhu, i obrazuje grčki zapadnjački logos kroz transformaciju samog mišljenja. Preobražaj govora dovodi do preobražaja mišljenja. Gorgija započinje sa pretvaranje dijalektike u literaturu, a dovršava je Platon kao izumitelj dijaloga kod koga i od koga filozofija postaje literatura, ,,poseban tip zapisane dijalektike, zapisane retorike, koji u pripovednom okviru anonimnoj publici predstavlja sadržaj imaginarnih rasprava’’.
Živi dijalog izvornog filozofiranja i osobenu mahnitost duha prekida literarni oblik dijalogiziranja koji se od Platona pa nadalje polako pretvara u potrebu za sistematizacijom duha. Upravo u trenutku rađanja filozofije, napuštamo je. Ona se, prema Koliju, rađa na mestu tkanja mitskih zagonetki, u mističnoj predanosti ekstazi (mogućeg) saznanja, padajući vrlo brzo u literarno sporazumevanje i novi oblik mudrosti u kome filozofski jezik postaje literarni jezik. Otuda je danas teško zamisliti ,,preliterarne uslove misli, valjane u sferi samo usmenog sporazumijevanja, odnosno uslove koji su nas naveli na to da smo razdoblje mudrosti uvidjeli kao izvorište filozofije’’.
Knjiga Rođenje filozofije predstavlja sažetu teoriju otkrivanja uma posredstvom mitskih korena i predsokratovske mudrosti. Autor se ne poziva samo na mitove i njihova značenja, nego se dijaloški otvara ranim filozofima poput Heraklita, Parmenida, Zenona, Empedokla, Gorgije i naposletku Platona. Ova nevelika studija ne osvetljava samo skrivene dubine rane grčke filozofije, nego jezikom i strukturom ukazuje na humanistički horizont egzistencijalnog stremljenja oličenog u stalnoj potrebi čoveka da osvetli mračno, da reši zagonetke i uplovi u autentičnu pustolovinu života.
Prevod knjige sa italijanskog jezika i pogovor potpisuje dubrovački filozof Mario Kopić, koji je uspeo da filozofski jezik ove studije otvori stvarnosti i udahne joj zagonetnost koja isijava svu lepotu jezika, reči i slobodnog mišljenja.
