Nijedna kultura istinski ne opstaje bez umetničke kritike. Nepostojanje kritike vodi u degradaciju umetnosti koja svojim izvornim nastojanjem ulazi u polje traganja za istinom. Kritika polazi od tumačenja umetničkog dela, ali se razvija kroz unutrašnje razotkrivanje, kreativnu potragu, jezičko odbacivanje i prisvajanje značenja, dijalog i u najboljem slučaju postaje dodatni umetnički glas. Ne postoji konačna umetnička istina koja se dubljim interpretacijama ne može dovesti u pitanje. Umetnička otvorenost podrazumeva mogućnost kritičkog preispitivanja pri čemu kritika nije degradiranje dela, nego njegova najbolja i najodanija odbrana.
Savremena kritika suočava se sa gotovo nesavladivim interpretativnim perspektivama budući da svedočimo pluralizmu estetskih stilova, poetika i umetničkih koncepcija. Ako je umetnost 21. veka prekoračila sve tradicionalne poetske pragove i otvorila neotkrivene reprezentativne svetove ima li kritika pravo na sopstveni estetski razvoj i time mogućnost rušenja dosadašnjih obrazaca interpretacije? Ako pluralizam umetničkih stilova prati kriza tumačenja onda je pitanje kritike i njenog interpretativnog bunta odlučujuće za razvoj savremene umetnosti i njeno razumevanje. Kritika, naime, nije tek prekoračenje stvaralačkih barijera, ona je u neprekinutom dijalogu sa sredinom u kojoj nastaje, njena snaga nalazi se u stalnom propitivanju socijalnih granica i dinamične otvorenosti ,,dovršenih’’ umetničkih imaginacija.
Kritičar, umetnik u pokušaju
U eseju Kritika i istina teoretičar Rolan Bart tezu o prekoračenju granice dovodi u vezu sa upotrebom jezika u smislu ,,rascvetavanja simbola’’. Bart graničnost pisanja povezuje sa problemom opšteg intelektualnog govora pokazujući da se savremena umetnost razvija u okrilju pluralnog jezika koji se iskazuje kroz pluralnost smislova. Raznovrsnost smislova, piše Bart, ne proističe iz relativističkog pogleda na ljudske običaje, već iz sposobnosti dela da bude otvoreno. Takvo umetničko delo zahteva dijalošku raznolikost, nesvodivost, poetiku stalnog rada i rasta, ukratko to je delo koje nikada nije dovršeno konačnom umetničkom istinom.
Krizu tumačenja prati kriza vrednovanja. Naše društvo prepuno je poziva za uspostavljanje dijaloga, pri čemu taj otvoreni poziv izgleda ne važi kada je u pitanju kritičko propitivanje umetnosti. Kritičar je očima javnosti najčešće viđen kao netalentovani umetnik u pokušaju. Zašto bi se uostalom čula kritičarska reč kada je dovoljno na nalogu društvene mreže napisati ,,impresiju’’ o književnom delu, filmu ili pozorišnoj predstavi? Argumentovanu kritiku u medijima zamenile su klevetničke trač partije, prijateljski hvalospevi i malokrvni prikazi iza kojih se najčešće krije ideološka autocenzura u senci samoproglašenih velikana.
Zaboravlja se, dakle, da umetnik i kritičar stoje na istom stvaralačkom zadatku. Umetnik koji ne uvažava kritičara, koji pritom nameće kritičaru svoju idealnu perspektivu dela, uči ga kako treba da razume ono što je imao nameru da (po)kaže, ne shvata da time uskraćuje delo njegove izvorne otvorenosti. Kritika nikada ne degradira, već ulazi u dijalog sa umetničkim delom nastojanjem da proširi njegove granice i uspostavi simboličke veze i umetnički interveniše u kulturni kontekst.
Uprkos pozitivnim stranama estetske, pa čak i socijalne, dimenzije tumačenja umetnosti kritičar naše sredine koji, uzmimo jedan primer, napiše negativnu kritiku knjige najčešće biva oklevetan najnižim ličnim uvredama (nepismen, neobrazovan, primitivan, sujetan…), čime postaje degradiran i najčešće gurnut na egzistencijalni i stvaralački rub. Pored toga postoje i prikriveni napadi na kritičare u vidu ignorisanja, omalovažavanja, prećutkivanja, medijske blokade, javnih i tajnih prozivki. Sve su to metode nečujnog utišavanja kritičarskog glasa.
Kreativnost i kritičnost
Problemima kritike, zarobljene između društvenog prećutkivanja i estetske površnosti, već godinama se posvećeno bavi hrvatska pozorišna kritičarka i teoretičarka Nataša Govedić. Njena najnovija knjiga Oscar Wilde izlazi iz zatvora ili vaša omiljena umjetnost zove se kritika (Hrvatsko društvo kazališnih kritičara i teatrologa, 2022) jedna je od najbolje napisanih teorijskih knjiga o problemu kritike na našim prostorima. Argumentovana i osvetljena različitim prisupima, od pozorišta i filma do književnosti i muzike, ova knjiga kritiku tretira kao stvaralački čin čiste umetnosti. Pozivajući se na Vajldovo shvatanje umetnosti kao kritičke sposobnosti, Nataša Govedić zagovara tezu o kritici okrenutoj ka umetničkoj performativnosti, kritici koja ne ulazi u klevetničku konfrontaciju sa delom, već u najintimniji dijalog i odnos poverenja. Umetnički događaj je umetnički, piše autorka, ne zato što su njegove geste kreativne, nego kritičke. Za razliku od kritičke intervencije ,,kreativnost je sinonim za korištenje reakcijama publike kao nekom vrstom „žive rekvizite”, dok je intervencijska otvorenost bitno rizičnija, nepredvidiva i samim time znatno rjeđa’’.
Najvažniji glas naše egzistencije je mogućnost slušanja drugog. Umetnička borba ne postavlja pred nas zahtev da se protivnik pobedi i porazi, nego da se u dijaloškom procesu slušanja oslobode najdublje emocije, razotkriju ožiljci, da se interveniše na socijalnu nepravdu, isključivost, netolerantnost kako bi se razvila što jača želja za dubokim razumevanjem. Vreme u kome živimo je doba samopromocije i glas drugačijeg drugog, uprkos sveprisutnoj slobodi, najčešće je ućutkan. U nedostatku polemike i svesti da kritika nije neprijatelj umetničkog dela nastupa lagana smrt kulture, duhovna umrtvljenost.
Politika, 18. mart 2023.