Gradovi kao zajednice ljudi u kojima, prema pravilu, funkcionišu zakoni i regulative utemeljuju u čoveku rascep, suprostavljena gledišta, između tradicionalnog kao nasleđenog i modernog kao utemeljujućeg identitetskog protuslovlja. Drugim rečima, gradovi opstaju na temelju tradicionalizma jer sve ono moderno, što se može razumeti kao odlučujuće za opstanak jednog grada, u konfliktu je prema nasleđenom. Naše je ono što postoji kao tradicija, strano je nadolazeće, ipak u sadašnjosti utemeljujuće. Grad je zato osnov svakog modernog raskola jer se u njemu odigrava borba identiteskog karaktera. Kako pomiriti dva suprostavljena pola, naime tradicionalni i moderni identitetski pristup koji temelji kontekst grada kao zajednice? Pomirenje ta dva pristupa može se ostvariti samo u diskontinuitetu prema tradicionalnom koji će potom, upravo kroz fenomen otklona, formirati pamćenje kontinuiteta, dakle tradicije jednog grada. Grad, kao živi organizam komunikacijskih relacija, zahteva stalnu fleksibilnost ljudskih odnosa i arhitekture, budući da se temelji na antagonizmu između individualnog i kolektivnog pristupa. Svaki pojedinac u gradu formira svoj grad za sebe, kao što svaki pojedinac sebe zamišlja u širem kontekstu pripadanja gradu i građanstvu. Pripadnost gradu postoji samo ako se razvija osećaj za grad i njegovu prostornu određenost. Pojedinac biva unutar filozofije grada ako razume konstrukciju grada, njegov esencijalni sadržaj i prostor jer je čovek u takvoj situaciji, sledimo li misao Martina Heideggera, da se nikada ne može razvesti od prostora. Čovek i prostor funkcionišu kao celina, jedno bez drugog ne mogu i u tom prostornom određenju događa se čovekov odlučujući odnos prema gradu.
Svaki grad formira se kroz nekoliko ključnih elemenata koje američki teoretičar urbanizma Kevin Lynch sabira u pet različitih tipova – putevi, rubovi, kvartovi, čvorišta i putokazi. Dok putevi u velikoj meri stvaraju mentalnu sliku grada, rubovi grada predstavljaju granice dva važna područja, oni se ukazuju kao prekoračiva barijera koja jedno područje grada razdvaja od drugoga. Kvartovi su gradovi u malom, oni imaju svoju identitetsku relaciju koja se često može prepoznati u zajedničkim osobinama stanovnika određenog kvarta. Čvorišta su odredišta grada, na takvim mestima dolazi do individualnih i kolektivnih okupljanja; čvorišno mesto izvor je dihotomije grada budući da čvorišta grada okupljaju veliki broj ljudi. Putokazi usmeravaju i gotovo uvek bivaju tragovi prepoznavanja. Grad, dakle, živi posredstvom određenih toposa koji mu osiguravaju mesto grada. Od njihovog postojanja zavisi opstanak grada kao mesta zajedničkog prebivanja i ostvarivanja ljudskih odnosa, kako na opštem, zakonodavnom nivou, tako i na ličnom, individualnom planu.
Za antičke Grke polis je bio mesto koje je na najelementarnijem nivou pokazivalo važnost kvartova i čvorišta za jedan grad. Antički građani grad su videli kao društveni fenomen u kome mogu ostvariti individualna prava i potvrditi svoju poziciju građana. Izvan grada bio je nepijateljski teritorij na kome su živeli varvari, oni koji su bili izvan polisa i društvenog bića grada. Grčki polis bio je mesto na kome je mogao da deluje samo čovek svestan vrednosti zajedničkog gradskog prostora. Antički polis, zaključuje Peter Sloterdijk, kao ,,demokratski građanski grad može sačuvati svoje nade onoliko dugo koliko gradskim učiteljima uspijeva pridobiti mlade ljude na to da ne žele dospjeti na niti jedno drugo nebo osim na ono koje se otvara slavom među sugražanima i pobjedom u bitkama ili igrama ili službama’’. Nasuprot promenama savremene paradigme grada, njegova filozofijska suština nalazi se u tome, potencira Sloterdijk, da su gradovi kao poveznice ljudi, gradovi sa njihovom arhitekturom, esencijalna tema filozofije. Sličnu misao izreći će ranije Jacques Derrida u zastupajućoj tezi da je arhitektura poslednje utvrđenje metafizike.
Grad stupa u dodir sa čovekom preko arhitekture, ne toliko u predstavljačkom, koliko u istorijskom smislu prevazilaženja topologije tradicije prostora. Jer svaka arhitektura podrazumeva diskontinuitet koji se u tom prekidu otvara ka nadolazećem pitanju redefinisanja i razgradnje postojećeg prostora. Andrew Benjamin u čuvenom knjizi Filozofija arhitekture piše da ,,prekid u ponavljanju… predstavlja ispoljenje vremena… Razlaganje vremenite složenosti dopušta prodor drugosti u arhitekturu, jer ono pruža priliku za zadržavanje funkcije i ujedno otklanja njen prevashodni uticaj.’’ Arhitektura zauzima prostor u materijalnom smislu i svojim uobličenjem struktuira prostorne komunikacijske linije koje determinišu prostor u formu obrasca. Drugim rečima, arhitektura je, prema Jean-François Lyotardu, shvaćena kao pluralističko pozicioniranje i konstituisanje izvan/realnosti prostorne estetike i etike. Gradnja u prostoru poprima metafizički smisao pitanja o nasleđu istorijskih tokova i tako zadobija posebnu instrumentalizaciju u skladu sa vremenom u kome nastaje. Arhitektura je, stoga, simptom vremena, što je posebno vidljivo u nasleđu funkcionalističke i strukturalističke arhitekture, dok je danas ona obeležena tehnokulturom kao osobenim modelom digitalizacije savremenog doba.
Polazeći od toga da građenje ima za cilj stanovanje Martin Heidegger u tekstu Građenje, stanovanje, mišljenje postavlja pitanje o vezi između građenja i stanovanja koje vidi u odnosu cilj i sredstvo. Gradimo da bismo stanovali, čovek gradnjom dobija stanište. Heidegger polazi od tri činjenice koje su za njegovo razumevanje arhitekture temeljne. Prema njemu, ,,građenje je stanovanje. Stanovanje je način na koji smrtnici postoje na zemlji. Građenje kao stanovanje razvija se u građenju, koje neguje rašćenje nečega…’’ Uslov da se pitamo na pravi način o smislu građenja, prema Heideggeru, podrazumeva da se o građenju pitamo kao o stanovanju jer ,,mi ne stanujemo zato što smo gradili, već gradimo i gradili smo, ukoliko stanujemo, to jest ukoliko jesmo kao stanovnici’’. Stanovanje podrazumeva posebnost prostora koji je slobodan i tako pošteđen svake izvanjske stvari i ograničenja. Možemo misliti, na pravi način misliti, tek u slobodi, isto tako možemo graditi tek kao slobodni stanovnici, prebivaoci u gradu. Građenje i mišljenje su, smatra Heidegger, nezaobilazni za stanovanje. Graditi i misliti čovek mora istovremeno, u današnjem vremenu svaki razgovor o beskućnosti zapravo je poziv za prebivanjem, ,,poziv što smrtnike zove u stanovanje’’. Iz Heideggerovog priziva stanovanju nazire se misao o odnosu prostora i mesta. Vreme ne ograničava prostor, mesto je za-data granica u prostoru. U matematičkom prostoru nema međuprostora, u njemu nema mesta, dok se u prostornom prostoru uvek stvara međuprostor, u kome takođe ,,postoji prostor kao čista rasprostrtost’’.
Arhitektura zaokuplja prostor u smislu stanovanja, ali gradimo kao stanovnici i posredstvom estetskih razloga. Simbol jednog grada, arhitektonsko zdanje ili spomenik, ulaze u prostornost grada i ophrvaju ga trajnom senkom prisustva. Čuvena katedrala (Stephansdom) u Beču odlikovno je mesto gradskog prostora, kao što je Eiffelov toranj, isprva žestoko napadan od strane brojnih intelektualaca kao arhitektonska sramota, simbol Pariza. Taj toranj, piše Roland Barthes, pripada univerzalnom jeziku putovanja, on spaja, ,,s njime svi mi tvorimo jednu pomičnu figuru kojoj je on postojani centar’’. Toranj, prema Barthesu, ,,nije obični spektakl; ući u toranj, popeti se na njega, trčati oko njegovih stupova na neki je način ujedno mnogo elementarnije i mnogo dublje nego pristati na pogled i istražiti interijer nekog objekta (makar i na otvorenoj površini), to znači transformirati turistički obred u avanturu pogleda i inteligencije’’.
Moderno doba arhitekturu vidi u svojevrsnom nihilizmu i predavanju koje se lišava svake estetike. Građevina, nasuprot tome, utemeljuje gradski identitet u smislu stanovanja jer je samo stanovnik okrenut ka trajnom zdanju jednog grada. Čak i izlazak iz grada, prelazak granice, izgon podrazumeva trajnu osećajnost za zdanje grada jer se ta građevina, arhitektonska posebnost, u nama ukorenila na način stanovanja. Opterećeni gradnjom koja uzmiče stanovanju mi danas ukorenjujemo arhitekturu praznine. Prostor je zakrivljen, pa prema Jeanu Baudrillardu, ne pripada ni stvarnom svetu, ni istini već ,,eri simulacije koja izvesno započinje likvidacijom svih referencijala, ili- što je još gore: njihovim veštačkim vaskrsavanjem u sistemima znakova, materijala sprovodljivijeg od smisla, koji se nudi svim sistemima ekvivalencija, svim binarnim opozicijama, svakoj kombinatorijskoj algebri. Ne radi se više o imitaciji, ni o dupliranju, pa čak ni o parodiji. Radi se o zamenjivanju stvarnog njegovim znacima…’’ Gradnja u prostoru, kako je to primetio poznati francuski arhitekt Jean Nouvel, je zanat koji se okreće zavođenju. Arhitekt ima potrebu da svojim radom zavede posmatrača tako da u njemu proizvede izvesnu fascinaciju i odredeljenje. Prostor, u tom smislu, ima posebnu crtu radikalnosti jer se u njemu može oformiti jezgra radikalnog prevrata individualne i kolektivne naravi. Graditi ne znači podizati zdanje, graditi znači stanovati tako da zdanje dobija smisao o prebivanju i utočištu. Prebivalište od čoveka zahteva pribranost, koja je prema Levinasu, neophoda da bi priroda mogla biti predočena i obrađena, time upućena na svet sa ciljem da se ostvari kao čovekova kuća.
Literatura:
Kevin Lynch, Slika grada i njezini elementi, u: Europski glasnik, br. 12., Zagreb 2007., str. 607-625.
Peter Sloterdijk, Grad i njegova suprotnost – pregled apolitologije, u: Europski glasnik, br. 12., Zagreb 2007., str. 683.
Endrju Bendžamin, Filozofija arhitekture, Clio, Beograd, 2011., str. 13.
Martin Hajdeger, Građenje, stanovanje, mišljenje, u: Mišljenje i pevanje, Nolit, Beograd, 1982., str. 87.
Roland Barthes, Eiffelov toranj, u: Europski glasnik, br. 12., Zagreb 2007., str. 529.
Žan Bodrijar, Simulakrumi i simulacija, Svetovi,Novi Sad, 1991., str.6.
Emmanel Levinas, Totalitet i beskonačno, Veselin Masleša, Sarajevo, 1976., str. 135.